Kako je Srbija napravila svoju prvu fabriku i pokrenula proces primarne industrijalizacije
Poseta muzeju
Izgradnja objekta Topolivnice bila je preduslov za pokretanje proizvodnje. Prvu zgradu su gradili nemački zidari u periodu od 1851. do 1853. godine. Nisu sačuvani podaci iz tog perioda, ali se pretpostavlja da je građena kao industrijski namenski objekat i da je uništena zbog podzemnih voda. Nova zgrada Livnice građena je na temeljima stare i podseća na prvobitnu građevinu. Projektant je verovatno fabrički inženjer Todor Toša Selesković, obrazovan u Nemačkoj, koji na poziv ministra vojnog Pavla Šafarika dolazi u Kragujevac. Vrši poslove mašinskog i fabričkog inženjera od 1881. do 1892. godine kada je i sagrađena današnja zgrada Livnice.
U osnovi zgrade je bondručna konstrukcija kombinovana sa ciglom, betonom i gvožđem. Fasadu karakterišu površine izvedene fugovanom opekom na koje se nadovezuju malterisane površine i drvene grede. Zgrada je pravougaona, centralni brod je viši od bočnih čime se postiže interesantna igra krovnih površina. Centralni prostor ima formu hale sa svetlarnikom, preko koga dobija dnevnu svetlost.
Zgrada Livnice je građena po svim principima evropske industrijske arhitekture i kao takva je reprezentativno zdanje na ovim prostorima. Ona je 1953. godine stavljena pod zaštitu države kao kulturno dobro od velikog značaja. Livnica je prestala sa radom 1968. godine. Posle par godina, 1973. godine, na tu lokaciju je prebačen fabrički muzej, koji i danas egzistira pod imenom Stara livnica.
Odlukom Odbora za proslavu sto godina fabrike, osnovan je muzej Zavoda Crvena Zastava (ZCZ) i otvoren oktobra 1953. godine. Tematika muzeja je istorijat i razvoj fabrike, uz izlaganje svih proizvoda i brojnih ilustracija. Izložba pokazuje tehničko-tehnološki razvoj fabrike, ali i njenu ulogu u naoružanju srpske vojske. Takođe pokazuje značaj vojne fabrike za privredno-ekonomski, društveno-politički i kulturni razvoj Kragujevca, ali i cele Srbije. Muzejska postavka je smeštena u izložbenu halu čija je površina oko 800 m2, koja nije namenski građena za muzej. Izložba je prilagođena sačuvanoj hali Livnice.
Pojava primarnog modela industrijske proizvodnje u Srbiji javlja se početkom XX veka, ali, usled nepovoljnih istorijskih okolnosti biva prekinut, da bi sredinom veka bio obnovljen. Srbija je bila primorana da se izbori, ali i sačuva svoju slobodu. Otuda i prvobitni razvoj vojne, a ne neke druge industrijske grane. Kao prvi industrijski pogoni se, na tlu zemljoradničke Srbije, javljaju barutane i topolivnice.
Još se posle Prvog srpskog ustanka, na skupštini ustaničkih starešina, donela odluka o podizanju arsenala, osnivanju topolivnice i radionice za oružje. Bilo je neophodno raspolagati sopstvenim naoružanjem i vojnom opremom, posebno artiljerijskim oruđima i municijom. U svim evropskim vojskama tog vremena, artiljerija je bila značajan deo vojnih formacija. Tako su za vreme vlade kneza Miloša i kneza Aleksandra Karađorđevića udareni temelji vojne industrije u Srbiji-izgrađena je Topolivnica u Beogradu, zatim u Kragujevcu, barutana u Stragarima i pogoni za opravku streljačkog naoružanja u Beogradu i Kragujevcu. Streljačka i artiljerijska municija se proizvodila u pogonima u Beogradu, Kragujevcu i Majdanpeku, dok je puščana municija proizvođena u mnogim krajevima Srbije.
Vrlo malo se zna o prvoj, ustaničkoj topolivnici u Beogradu koja je radila u periodu od 1807. Do 1813. Godine jer nisu sačuvani materijalni tragovi iz tog perioda. Zna se da je bila u Donjem gradu Beogradske tvrđave, ispred kule Nebojše. Ideja o izgradnji topolivnice je bila napuštena sve do burnih događaja 1848. godine. Tada je Ilija Garašanin predložio Savetu da se ustroji „takvo zavedenije u kome će se za vojene potrebe liti i izrađivati“. Savet se složio i već je u oktobru 1848. godine otvorena Topolivnica u Beogradu. Atanasije Nikolić, prvi visokoobrazovani stručnjak u Srbiji, je bio angažovan za proizvodnju naoružanja. Prve izlivene topovske cevi su bile lošeg kvaliteta, pa je Kosta Magazinović, kao predstavnik Glavnog voenog štaba, bio poslat u Belgiju da pronađe odgovarajućeg stručnjaka. U Beograd dolazi Maksimilijan Nijeprek, artiljerijski major, topolivac i konstruktor. Mašine i oprema su najvećim delom nabavljene iz Belgije koja je već imala razvijenu vojnu industriju. Za livenje topova obučavani su i pitomci današnje Oficirske škole. Ubrzo se pokazalo da Nijeprek nije poznavao tehnologiju livenja topovskih cevi, pa je vrlo brzo otpušten. U tom periodu je uvežena iz Belgije i prva parna mašina u Srbiji.
U obnovljenoj beogradskoj Topolivnici za dve godine, nije proizvedeno ni jedno ispravno artiljerijsko oruđe. Neuspeh ove topolivnice nije obeshrabrio srpsko rukovodstvo, ali su politički i strateški razlozi nalagali da se ona premesti iz Beograda u Kragujevac, u središte zemlje.
U Kragujevcu je još od 1836. godine postojao Arsenal za opravku ručnog oružja sa tri radionice: puškarnicom, kovačnicom i bravarnicom. Arsenal je 1847. godine izrastao u fabriku za vojnu spremu, a svi objekti su bili podignuti na desnoj strani Lepenice, između Gospodarevog i Metinog brda, tj. na prostoru buduće Topolivnice. Austrija i Turska čine sve napore da spreče razvoj ove Topolivnice. Zbog toga, odlukom kneza Aleksandra Karađorđevića iz marta 1851. god., Topolivnica se seli u Kragujevac, na desnu obalu Lepenice. Kragujevac je izabran zbog svoje pozicije, reljefa koji je pogodan za razvoj saobraćaja, kao i svog središnjeg položaja koji će doprineti sigurnosti objekta. Kragujevac je bio prestonica Srbije od 1818. do 1841. god., pa su već bile izgrađene mnoge državne zgrade, a i njegova udaljenost od tadašnje prestonice, Beograda, nije velika.
Zalaganjem Ilije Garašanina i delovanjem Konstantina Magazinovića, francuski ministar rata je odobrio dolazak Šarla Lubrija, nadzornika jedne privatne topolivnice u Parizu. On postaje prvi upravnik Topolivnice i ostaće na tom mestu godinu dana. Pored Lubrija, u Kragujevac dolaze i mašinist Taušint Delurs i topovrtilac Kinon. Kako bi se obučio domaći kadar za livenje topova, u Kragujevac dolazi profesor artiljerijske škole Petar Protić. On će biti Lubrijev pomoćnik u izvođenju radova, ali će brinuti i o disciplini zaposlenih. Po Lubrijevom odlasku, postaće prvi domaći upravnik Topolivnice.
Posle par odlaganja, peć za livenje je napunjena bronzom, a 15.(27) 10. 1853. izvršeno je prvo uspešno livenje i tom prilikom su proizvedena četiri šestofuntaša i dve kratke haubice. Knez Aleksandar Karađorđević je prisustvovao tom činu i Lubriju poklonio sat sa srpskim grbom i dukate. Ovo je bio višestruko značajan događaj za celu zemlju. Slavilo se, a narod je poklanjao po jedan ili više dukata za topolivnicu i njen razvoj. Do kraja 1854. god. i Lubrijevog odlaska je proizvedeno 46 topova, uglavnom po švajcarskom sistemu. Lubri je, ugledajući se na razvijene zapadnoevropske centre, predložio državnim organima, a oni su odobrili stvaranje dve nove institucije: Zanatlijska škola, osnovana rešenjem kneza Aleksandra Karađorđevića marta 1854. god., u cilju školovanja domaćeg kvalifikovanog kadra radnika, i Radnička bolesnička kasa, osnovana juna 1854. god. Iz ovoga će kasnije proizaći Radnički fond, preteča današnjeg socijalnog osiguranja.
Odeljenje Puškarnice je pravno ustanovljeno 1860. godine ustrojenjem Upraviteljstva oružnice u Kragujevcu. Svoj rad je bazirala na popravkama i prepravkama pušaka i izradi puščanih delova sve do 1928. godine, kada je podignuta moderna fabrika pušaka i pešadijske municije po belgijskoj licenci.
Prva značajna prepravka pušaka desila se šezdesetih godina 19. veka i tada su kremenjače prepravljane na kapisle, a glatke puščane cevi su olučene, čime su znatno balistički poboljšane. Odobrena su sredstva za mašine i vrlo brzo su skoro sve kremenjače u Srbiji prepravljene na kapislare. Najpoznatiji stručnjak za puške tog vremena bio je Mihailo Cvejić, kontrolor puškarnice. Januara 1856. godine u fabriku je uvedeno kontrolisanje, pregled i žigosanje proizvedenih predmeta na inicijativu upravnika Topolivnice Petra Protića.
Uredba o državnoj oružnici iz 1860. Godine u Kragujevcu je prvi pravni akt koje se odnosio na Topolivnicu. Kragujevačka fabrika je dobila naziv Oružnica, a činila su je : livnica topova i municije, puškarnica i lafetnica. Do objedinjavanja svih vojnih objekata u Kragujevcu i Srbiji dolazi 1862. godine na predlog tadašnjeg ministra vojnog Ipolita Mondena, i osniva se jedinstvena Artiljerijska uprava.
Druga prepravka pušaka se odvila sedamdesetih godina kada je odobren kredit za prepravku spredpunećih pušaka na ostraguše Grinovog sistema i za nabavku municije. Istovremeno, stare puške su prerađene na ostraguše Pibodijevog sistema. Tako se prva klasa narodne vojske i sva stajaća vojska naoružala ostragušama.
Prva proba reorganizovane srpske vojske i naoružanja koje je proizvedeno u Kragujevcu, bili su oslobodilački ratovi Srbije (1876-1878). U pogledu naoružanja i obučenosti vojske, Turska je imala veliku prednost u odnosu na Srbiju. Prva klasa srpske vojske bila je naoružana puškama „pibodijevog“ sistema, a druga klasa „grinovačama“ i ponekim sprednjačama. Artiljeriju su činili četvorofuntaški bronzani olučeni topovi proizvedeni u Kragujevcu. Spredpuneći topovi sistema La Hitte su bili zastareli, a u srpskim redovima je pored njih, bila samo jedna Krupova baterija savremenih ostragana. Primirje je zaključeno, a Srbija će ga iskoristiti za kupovinu pušaka od Austrije i prepravku „grinovača“ na „piboduše“.
Od 1886. godine vojna fabrika prestaje sa proizvodnjom topova i sve do 1939. godine će imati obeležje arsenala. Naredbom iz 1883. godine, Artiljerijska uprava će biti preimenovana u Uprava VTZ, a uvoz pušaka i topova će biti osnovna orjentacija sve do Prvog svetskog rata.
Vojna fabrika kao osnov razvitka grada, je u Kragujevac privlačila mnoge značajne ličnosti. Svetozar Marković bira Kragujevac i zbog toga što je osnovana društvena štamparija i doneta odluka o pokretanju lista „ Radnik“ 1873. godine. Na opštinskim izborima pobedu odnose pristalice ideja Svetozara Markovića, a stara, liberalna vlast, pokušava da obori novu upravu. U vezi sa tim, februara 1876. godine izbijaju prve radničke demonstracije poznate pod imenom „Crveni barjak“. Zbog učešća, radnici bivaju uhapšeni i otpušteni sa posla. Kaznene mere su odmah pooštrene i radnicima se zabranjuje učešće u političkom životu. Delo Miće Popovića, ulje na platnu „Crveni barjak“, živopisno prikazuje ovaj događaj.
Na sednici Državnog saveta 1864. godine, odlučeno je da, pored predmeta za vojne potrebe, vojna fabrika može da radi i artikle za privatne potrebe. Na ovaj način su se slobodni kapaciteti fabrike koristili za artikle široke proizvodnje, što je doprinelo samostalnosti fabrike. U VTZ se radilo oko 70 različitih artikla: stolovi, svećnjaci, diviti, ramovi, ormani, ograde, vrata, prozori, patosi, sanduci, crkvena i školska zvona, klupe i drugo. Izrađivane su i prve poljoprivredne sprave, vršilo se i niklovanje medicinskih instrumenata. Ipak je najviše bilo porudžbina za crkvena i školska zvona. U VTZ je odrađen i celokupan enterijer za crkvu Svete Ružice na Kalemegdanu u Beogradu. Svi reljefi, statue, svećnjaci i polijeleji su iskovani u VTZ za ovu najstariju crkvu u Beogradu. Posle referenduma 1953. godine, izbačene su iz upotrebe mnoge mašine i date drugim preduzećima na korišćenje. Tada prestaje rad na civilnom programu u vojnoj fabrici.
Za vreme oslobodilačkih ratova 1876.-1878. god., vojna fabrika je odigrala značajnu ulogu, ali će baš oni ukazati na zastarelost naoružanja srpske vojske. Berlinskim kongresom 1878. god. Srbija dobija nezavisnost i može da se okrene problemu modernizacije i unifikacije naoružanja svoje vojske.
Stvorena je komisija za izbor novog „puščanog modela“ čiji je predsednik bio major Kosta Koka Milovanović. Učešće su uzeli mnogobrojni svetski i domaći konstruktori i proizvođači. Kostu je zaintrigiralo rešenje Mauzerove puške M1871/78 i on je rešio da balistički usavrši ovu pušku tako što je povećao brzinu i preciznost gađanja. Komisija je za naoružanje srpske vojske usvojila baš tu pušku-jednometnu ostragušu M1880 sistema Mauzer-Milovanović, nazvanu Kokinka. U to vreme i sve do kraja XX veka, kokinka će po balističkim karakteristikama biti jedna od najboljih pušaka na svetu.
Kako su se početkom XX veka pojavile brzometne puške, kokinka će vrlo brzo zastareti i biće potrebno njeno osavremenjavanje. Prepravku je izradila puškarnica VTZ i to od jednometne na petometnu pušku, na čelu sa majstorom Gojkom Đurićem. Proizvodnja delova i prepravka pušaka je započeta 1908. god. Nabavljane su nove cevi i vršeno je proširivanje magacina na kapacitet od 5 metaka. Kao i kokinka, i ova verzija mauzerke, prepravljane u VTZ se pokazala kao izuzetno dobro rešenje.
U novopodignutoj zgradi Čaurnice, leta 1884. god., zasvetlela je prva sijalica u Srbiji. Srpska vojska se spremala za rat sa Bugarskom i bilo je potrebno proširiti proizvodnju i raditi u sve tri smene. Kako bi pogoni bili osvetljeni tokom noćne smene, trebalo je naći rešenje, a do toga ne bi došlo da u to vreme u VTZ nije radio talentovani mašinski inženjer Todor Toša Selesković. Na njegovu inicijativu, nabavljena je i uvezena prva dinamo mašina od nirnberškog industrijalca Sigmund Schukert-a. Jačina joj je bila oko 5 KS, a kapacitet 30 sijalica i dve lučne lampe.
Instalacija je puštena u rad prilikom posete kralja Milana i kraljice Natalije Kragujevcu i VTZ-u. Tada je upriličena i mini izložba proizvodnog programa VTZ. U prisustvu najviših predstavnika srpske vlade i naroda , puštena je u rad prva instalacija dinamo-električnog osvetljenja u Srbiji. U to vreme se i na zapadu o tome govorilo kao o čudu. Naredne godine električno osvetljenje je uvedeno u sva odeljenja VTZ.
Povodom stogodišnjice velike francuske buržoaske revolucije, u Parizu je 1889. godine bila organizovana velika svetska izložba privrede. VTZ je izložio 42 svoja proizvoda, među kojima i pet mašina konstruisanih od strane talentovanog mašinskog inženjera Todora Toše Seleskovića. Bile su izložene i 24 fotografije velikog formata na kojima su prikazane fabričke zgrade, unutrašnjost radionica i crteži mašinskih delova. Izlagali su svi giganti vojne industrije tadašnje Evrope: Krup iz Esena, Mauzer iz Obendorfa, Šnajder iz Krezoa i drugi. Proizvodi VTZ su dobili izuzetno visoke ocene. Najveću pažnju je privukla model Mauzer Kokinka, kao i zbirka raznih kontrolnika za puške i čaure. VTZ je dobio šest medalja i to pet srebrnih za: oruđa vojne veštine, mašine i oruđa za razne poslove, sedlarska oruđa, užarska oruđa i kožarske, drvodeljske i četkarske proizvode. Jedna bronzana medalja je dobijena za streljačke puške i lovačku opremu.
Najveća zasluga za pojavljivanje na svetskoj izložbi, za konstrukciju novih proizvoda, ali i odabir predmeta za izložbu pripada maš. inž. Toši Seleskoviću. Konstruisao je prve srpske alatne mašine i jednu vodenu turbinu, tropozicione prese za izvlačenje metalnih fišečnih čaura i mnoge druge. Pored toga što je instalirao prvo električno osvetljenje, Selesković je konstruisao i prvu hidrauličnu turbinu u Srbiji. Uradio je i projekte za dva parna mlina u Kragujevcu, bavio se problemima kanalizacije u gradovima, ispitivao mogućnosti korišćenja vodne snage naših reka, gradio banjska kupatila…. Odlikovan je Takovskim krstom V stepena. Bio je veliki inovator.
U toku Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata do oktobra 1915. Godine, u VTZ se radilo danonoćno. Povećana je proizvodnja topovskih kapisli, a radilo se i na opravci ispucalih čaura jer ih nije bilo dovoljno. Iscrpljena posle balkanskih ratova, Srbija nije bila spremna za novi rat,a naoružanje je nedostajalo. Međutim, došlo je do objave rata, Nemci i Austrijanci su želeli da pokore Srbiju. Kragujevac je pogotovo bio meta jer su bombe nađene za vreme ubistva Franje Ferdinanda, bile rađene u vojnoj fabrici. Radilo se puno, a onda su ljudstvo i mašine evakuisani u Niš i Leskovac gde je trebalo izvršiti prepravku metaka koje su nam Francuzi slali. Posle pobede na Ceru i Kolubari, zaplenjeno je više austrougarskih topova i u VTZ-u je odrađena kompletna opravka. Prva podvodna mina je konstruisana od strane pukovnika Miodraga Vasića i našla je primenu na Savi i Dunavu za borbu protiv Austrougarske.
Neprijatelj je bombardovao Kragujevac u dva navrata. Prvo bombardovanje je bilo 17. septembra kad su bačene 43 bombe, od toga 16 na VTZ. Tada su i oborena dva neprijateljska aviona-jedan u okolini varoši, a drugi gađan sa Metinog brda, od strane Radoja Ljutovca koji je gađao bez nišanskih sprava. Drugo bombardovanje Kragujevca je bilo odmah narednog dana i tada je bačeno 18 bombi i to najviše u krugu VTZ. Radionice su ipak bile osposobljene i radile do pred kraj oktobra 1915. godine, ali kada je 2. novembra pao Kragujevac u austro-nemačkoj ofanzivi, krenulo se sa demontiranjem i evakuacijom mašina i ljudstva. Neke mašine su zakopane, a građani su iznosili puške. Nemci su ipak uspeli da zaplene veliki broj pušaka, brdska transportna sredstva i sirovine. Ratni plen je podeljen tako što su Austrougarska, Nemačka i Bugarska dobile po 30%, a Turska 10 %.Demontiranjem mašina i transportom u okupatorske zemlje, moderna predratna fabrika je u potpunosti razorena i uništena.
Majstori VTZ koji su se sa srpskom vojskom provlačili kroz Albaniju, došli su do obala Jadranskog mora i preuzeti od strane francuskih brodova. Evakuisano je oko 400 radnika iz Kragujevca koji su razmešteni po francuskim vojnim fabrikama: Krezo, Lion, Pariz, Sent Etjen i druge. Radnici koji su na frontu, na licu mesta, u pokretnim poljskim radionicama, popravljali i prepravljali municiju i oružje kako bi ih iskoristili za nastavak ratovanja, sada su se vrlo brzo snašli u francuskim fabrikama. Pokazali su visok stepen umešnosti i obrazovanja i dobili visoka priznanja od francuskih stručnjaka.
Na mirovnoj konferenciji u Versaju 1919. godine, delegacija Kraljevine SHS je iznela podatke o šteti u oblasti vojne industrije. VTZ je oštećen za 70 % predratne vrednosti. Najveći broj mašina i proizvoda je ipak ostao u arsenalima zemalja okupatora, a vrlo mali broj, pod pritiskom, vraćen.
Odmah se krenulo sa prepravkama velikih količina trofejnog oruđa. Prepravljani su različiti modeli pušaka, automata i puškomitraljeza francuske, austrijske, nemačke i ruske proizvodnje. Od 1922. godine ponovo su instalirane vraćene mašine, kao i tek nabavljane i one dobijene na ime ratnih reparacija.
Ugovor o otkupu licence za proizvodnju puške Mauzer M 24, kal. 7, 9 mm od belgijske fabrike oružja iz Herstala kod Liježa je potpisan 1924. godine. Belgijski stručnjaci prihvataju da rade projekte za nove fabrike pušaka i pešadijske municije. Probna varijanta prve puške M 24 je urađena marta 1928. godine, a svečano puštanje Puškarnice i fabrike pešadijske municije, kao i početak fabrikacije M24 je otpočelo 15. oktobra 1928. godine prilikom proslave 75. godišnjice fabrike. Svečanosti su prisustvovali svi najviši predstavnici državne i vojne vlasti, a govor je održao tadašnji upravnik Zavoda, divizijski general Živojin Terzibašić. Do kraja 1929. godine, stalni kadar srpske vojske je bio naoružan puškama M24.
Otvaranje ovih fabrika je izuzetno ojačalo odbrambenu moć zemlje. Prethodno su od ratne reparacije podignute Upravna zgrada 1928. godine, Stan upravnika Zavoda, Internat VZŠ 1929. godine, a 1933. godine Zavod je dobio telefonsku centralu. Između dva rata se slabo radilo na unifikaciji kalibra postojećih tipova oružja. Bilo je više od 130 modela topova, više od 10 modela pušaka i 8 modela mitraljeza i puškomitraljeza. Municija je bila zastupljena u preko 300 tipova. Pored VTZ, razvilo se još pet zavoda: u Kruševcu (Obilićevo), Čačku, Sarajevu, Kamniku i Beogradu, a podignute su i privatne vojne fabrike. Značajno je i otkupljivanje licence od čehoslovačke firme Zbrojovka iz Brna za proizvodnju puškomitraljeza M37. Nabavljene su mašine i osvojena je fabrikacija tog puškomitraljeza. U VTZ su izrađivani još i minobacači Stock Brant 81 mm , ručne ofanzivne i defanzivne bombe, avionske bombe, nagazne mine, signalni pištolji, jahaći, tovarni i zaprežni pribor. Prepravljane su haubice, opravljani topovi, mitraljezi i motorna vozila.
Stručno školstvo u Srbiji je pokrenuto osnivanjem Zanatlijske škole u Kragujevcu, pri Topolivnici. Prvi upravnik Topolivnice, Šarl Lubri, inicirao je stvaranje ove škole koja bi obrazovala domaći stručni kadar. Odlukom kneza Aleksandra Karađorđevića, marta 1854. godine, osnovana je Zanatlijska škola. Prvi direktor škole je bio Velimir Stefanović, a prvi upravnik, posle Lubrija, Petar Protić. Oficiri su predavali teoretske predmete, a praktični deo je obavljan u radionicama fabrike kod najboljih majstora. Godine 1862 su ustanovljena dva odseka: šegrtski i kalfenski. U vreme Prvog svetskog rata škola nije radila i kreće sa obnovom 1920.god. Pravo na upis su imali dobri đaci, ratna siročad i deca siromašnih radnika. Od 1857. godine, škola je iznedrila oko 1700 svršenih pitomaca koji su odigrali značajnu ulogu u širenju tehničke kulture u Kragujevcu i Srbiji. Uredbom o zatvaranju VZŠ oktobra 1941. godine, škola je prestala da postoji.
Pitomci su još 1906. godine osnovali Klub svršenih pitomaca i tu su se družili, razmenjivali mišljenja i ideje. Od slobodnih aktivnosti bili su im dozvoljeni sport i kulturni događaji. Postojala su čak četiri sportska kluba: Slavija, Jadran, Rapid i Mač. Među svršenim pitomcima bilo je i jedriličara, avijatičara, sokolara, esperantista, ali i strelaca i šahista. Godine 1946 je obnovljen rad škole kako bi se i dalje razvijala domaća stručna snaga pod nazivom Vojno industrijska škola. Ona je organizaciono bila vezana za fabriku. Disciplina je i dalje bila vojnička, smeštaj u internatu, a diplomiranjem se sticalo zvanje kvalifikovanog radnika iz odgovarajuće struke. Godine 1953 osnovano je odeljenje za visoko kvalifikovane radnike. Škola će često menjati nazive, a u savremenom periodu se finansira iz republičkog budžeta. I dalje je usko vezana za Zavode Crvena Zastava, od toga da se u fabrici nastavlja praktična nastava do toga da se smerovi u školi otvaraju shodno potrebama fabrike.
Ratna opasnost se približavala i skoro svi kapaciteti od 1939. do 1941. su maksimalno korišćeni. Sirovine su se i dalje uvozile iz evropskih zemalja. Nemačka 11. oklopna divizija je pet dana posle napada na Jugoslaviju krenula dolinom Morave i 11. aprila ušla u Kragujevac. Radnici VTZ, pod rukovodstvom KPJ su ulazili u magacine, uzimali automatsko oružje i eksploziv u kutijama. To će biti početno naoružanje boraca kragujevačkog partizanskog odreda. Rajh je VTZ video kao idealno rešenje za popunu svog naoružanja i municije u ratnim uslovima. U toku 1941. godine oko 32 000 žena i muškaraca je odveženo kako bi radili po nemačkim logorima.
Nemci su preživeli gubitke u ljudstvu u borbi sa kragujevačkim i čačanskim odredom. Izrevoltirani, izdali su naređenje da se za jednog poginulog Nemca strelja 100, a za ranjenog 50 Srba. Narednog dana je izvršena racija, pohapšeni mušarci između 16 i 60 godina, među njima i učenici Gimnazije. VTZ je u to vreme radio i bilo je odlučeno da se radnici ne hapse niti streljaju. Međutim, veliki broj radnika se nije javljao na posao, tako da su u toku opšte racije bili zatvoreni i sutradan pogubljeni. Masovno streljanje kragujevačkih rodoljuba izvršeno je 21. oktobra na padinama Erdoglijskog i Sušičkog potoka. Prema poslednjim prikupljenim podacima, ovog krvavog dana je streljano 2381 osoba.
Nemci su transportovali velike zalihe sirovina i moderne precizne mašine, prethodno demontirane. U toku 1942. godine vršeno je sistematsko odvoženje mašina, alata, čeličnih konstrukcija, građevinskog materijala i zaključno sa 1943. godinom kompletno je demontiran VTZ. Jednice NOV-a i Crvene armije su počele borbu za oslobođenje Kragujevca 14. oktobra 1944. godine, a glavni napad je krenuo posle šest dana. Nemačke grupe su se očajno borile i bilo je dosta poginulih i povređenih u njihovim redovima. Na dan streljanja rodoljuba, 21. oktobra je oslobođen Kragujevac. Odmah prvog dana po oslobođenju, oko 300 radnika je ušlo u razoreni i opustošeni Zavod. Sve je bilo demolirano, od 10 000 mašina ostalo je svega 82 i to poluispravne. Nemci su dodatno minirali mašine i objekte pre napuštanja fabrike i grada. Radilo se po 15 sati dnevno, bez ikakve naknade i vrlo brzo je osposobljeno nekoliko radionica za rad. Fabričke radionice su se obnavljale tokom 1947. i 1948. godine. Utvrđena je dugoročna koncepcija rada fabrike i krenulo se sa razmeštanjem, specijalizacijom i preorjentacijom.
U periodu od 1948. do 1953. godine, ZCZ će pretrpeti najznačajnije promene od svog nastanka i doći će do decentralizacije vojne industrije u Jugoslaviji. ZCZ će 1945. godine potpasti pod protektorat Ministarstva narodne odbrane, a time i pod novi režim u funkcionisanju vojne industrije.
Artiljerijska radionica će, i pored obnovljene uspešne proizvodnje, najvećim delom biti preseljena u novopodignute fabrike u BIH. Brdski top B1 , konstruisan 1939. godine, čija je serijska proizvodnja otpočela posle rata će biti preseljen u „ Bratstvo“, Travnik, kao i minobacač 82mm, prototip bestrzajnog topa, „Cvetićev“ bacač projektila za protivtenkovsku borbu i drugi proizvodi ZCZ. U Kragujevcu je ostalo samo streljačko oružje da se proizvodi, kao i top PA 20 mm čija se proizvodnja tek osvaja.
Najbolji kadar ZCZ imao je obavezu da odlazi u novoosnovane fabrike u Bosni i da obučava radnike. Prenošene su i specijalne mašine i alati, kao i kompletna tehnološka dokumentacija. Bez ovoga, fabrike „Bratstvo“ i „Zrak“ ne bi uspele da preuzmu proizvodnju.
Pošto je u ZCZ ostao samo program streljačkog naoružanja, moralo se krenuti sa rekonstrukcijom čitavog preduzeća. Radni kolektiv je konstituisan 1952. godine i fabrika je na taj način data radnicima na upravljanje. Oni će i doneti konačnu reč o novoj proizvodnoj orjentaciji fabrike. Raspravljalo se na sednicama i referendumom od 26. avgusta 1953. godine, radni kolektiv se odlučio za preorjentaciju na automobilsku industriju koja nije bila razvijena u zemlji. Radnici i službenici su prihvatili odluku velikom većinom glasova(96%) da se iz viška fonda plata izdvoji 100 000 000 dinara za proširenje proizvodnje.
Otvoren je međunarodni konkurs za otkup licence i početak proizvodnje. Nastupilo je sa svojim predlozima sedam inostranih firmi automobilske industrije. Otkupljena je najpovoljnija licenca od italijanske kompanije „Fiat“ iz Torina. Prva montaža Fiatovog vozila završena je 1954. godine, a naredne kreće redovna proizvodnja automobila. Ovim je otpočeo novi period u razvoju preduzeća „Crvena Zastava“.
Posle Drugog svetsko rata, u vojnoj fabrici se počelo sa izradom puške M48, a pedesetih se ubrzano radi na razvoju lovačkog, sportskog i vojnog programa. Lovačke puške, tzv. „položare“, „bokerice“ i „pumparice“ su izložene u muzeju, kao i lovački karabini zasnovani na Mauzer sistemu. Razvoj pištolja, koji je otpočeo 1931. godine, nastavljen je pedesetih godina dizajniranjem modela M57, M70, M70A , M88, M88A koji su izloženi kao i pištolj CZ99. Revolveri su uvedeni u serijsku proizvodnju 1980. godine. Fabrika zastava oružje od Drugog svetskog rata do danas razvija program naoružanja i vojne opreme: familije automatskog streljačkog oružja (automati, automatske puške, puškomitraljezi), snajperske puške, mitraljeze, bacače granata i protivavionske i pešadijske topove.
Fabrika Zastava oružje je pretrpela ogromna razaranja za vreme NATO bombardovanja 1999. godine. Sa svega 4 razorna projektila uništeno je 15 000 m ² proizvodnih površina, magacinskog i kancelarijskog prostora. Uništeni su ngrađevinski objekti, oprema, električne i druge instalacije, sistemi i mreže, a pričinjena je i velika ekološka šteta.